هست‌ها و بایدهای

پژوهش‌های حدیثی در منظومه شمسی علوم اسلامی

در گفتگو با آیت الله محمدی ری شهری (قسمت دوم/پایانی)

? ارزیابی شما از پژوهش­های حدیثی خاورشناسان (اعم از خاورشناسان معاند و منصف) چیست؟

? در دوران معاصر مستشرقان، در علوم اسلامی، پژوهش‌هایی را انجام داده­اند. آنان در دو حوز? قرآن و حدیث، مطالعاتی را به سامان رسانده­اند. شاید کارهای قرآنی آنان بیشتر از تلاش­های حدیثی ایشان باشد. اما به هر تقدیر افردی همچون گُلدزیهر مجارستانی (1850 ـ 1920 م) و شاخت آلمانی (1902 ـ 1969 م) طلایه­داران پژوهش‌های حدیثی در میان مستشرقان هستند. البته همانگونه که شما اشاره کرده اید، باید توجه داشت که برخی از مستشرقان با هدف اسلام­ستیزی در حوزه قرآن پژوهی و حدیث پژوهی وارد شده­اند.

خاورشناسان در ابتدا بعضی از کتب حدیثی را به انگلیسی ترجمه کردند و در مراحل بعدی مقاله­ها و برداشت­های خویش را در قالب نوشتار عرضه نمودند، و برای انتقال دیدگاه‌های خود به مسلمانان، آثار خود را به زبان‌های دیگر ترجمه نیز کردند.

مهم‌ترین کارهای مستشرقان در زمینه حدیث را می­توان «فهرست نویسی» دانست. در فهرست نویسی، ابتدا کتاب‌های حدیثی خطی را فهرست کردند و در مرحل? بعد، ابواب 14 کتاب حدیثی را در یک فهرست گرد آوردند و به نام «مفتاح کنوز السنة» منتشر ساختند. در مراحل تکمیلی، کاری گسترده نموده و «المعجم المفهرس لالفاظ الاحادیث النبوی» را به حدیث دوستان عرضه کردند.

قابل ذکر است که بیشتر پژوهش‌های مستشرقان، در حوز? کتاب‌های حدیثی و علوم حدیثی سنّیان بوده و در حوز? حدیثی شیعه بسیار، بسیار، اندک کار کرده­اند؛ مثلاً بعضی از آثار شیخ طوسی مانند «الاستبصار» توسط مستشرقان تصحیح و منتشر شده است. همینطور بعضی از کتاب‌های رجالی شیعه نیز به وسیل? ایشان تصحیح گشته است. بنابراین عمد? کار ایشان در نگارش‌های سنّیان بوده نه شیعیان، به گونه­ای که حتی در مدخل «حدیث» دائرة المعارف اسلام (چاپ لیدن هلند) حدیث شیعه بسیار کمرنگ منعکس شده است؛ که این نشئت گرفته از کم اطلاعی مستشرقان از مذهب شیعه می‌باشد.

? لطفاً سابقه­ای از «پژوهش­های جمعی و گروهی» در امر معارف اسلامی و به ویژه حدیثی بفرمایید؟ مزایا و ثمرات این روش پژوهشی را چه می­دانید؟ آیا آسیب­هایی بر این روش محتمل است؟

? پژوهش­های گروهی، امری جدید نیست. تألیف «بحارالأنوار» به عنوان گسترده­ترین کتاب حدیثی شیعه، در ظرف چهل سال با یاری گروهی از شاگردان علامه مجلسی به پایان رسید.

اگر حوزه کار تحقیقی، مانند دانشنامه «میزان الحکمه»،‌ گسترده باشد،‌ چاره­ای جز کار جمعی نیست. در مورد بسیاری از کارهای بزرگ کهن که به عنوان پژوهش‌های فردی شهرت یافته­اند، ‌بعید نیست که در واقع آنها محصول کار گروهی بوده باشند، اما به نام شخصیت‌هایی شهرت یافته‌اند که بر آن پژوهش‌ها اشراف داشته‌اند.

تنها آسیبی که بر این روش به نظر می­رسد، مشکل دیدگاه‌های مختلف در جمع­آوری و جمع بندی و تحلیل احادیث است؛ که البته این آسیب با مدیریت واحد قوی، قابل پیشگیری است؛ چنان که در پژوهش­های حدیثی دارالحدیث، تاکنون این مشکل بروز نیافته است.

? جایگاه و منزلت علوم الحدیث در محیط­های علمی ـ پژوهشی، به ویژه دانشگاه­های کشور را چگونه می­بینید؟ آیا در این زمینه پیشنهاد و توصیه­ای دارید؟

? به نظر این جانب، علوم و معارف احادیث اهل بیت(علیهم السلام) نه تنها در دانشگاه‌های کشور، بلکه در حوزه­های علمیه نیز جایگاه و منزلت مناسب خود را ندارند. باید پذیرفت که متأسفانه با هم? نیازی که حوزه­های علمیه در هم? زمینه­های فعالیت خود و دانشگاه‌ها در حوزه علوم انسانی، به معارف اهل بیت(علیهم السلام) دارند، در جمهوری اسلامی سرمایه­­گذاری­های لازم در این زمینه نشده است. برای پایان دادن به مهجوریت و عزت بخشی شایسته حدیث در حوزه­های علمیه و دانشگاه‌ها، لازم است مدیریت حوزه از یک سو و شورای انقلاب فرهنگی از سوی دیگر، بدین منظور برنامه­ریزی کنند، و مؤسس? علمی فرهنگی دارالحدیث آمادگی دارد در این زمینه با آنها همکاری نماید.

?مجموعه دارالحدیث و دانشکده حدیث تا چه میزان در دستیابی به اهداف خود موفق بوده است؟ آیا ادامه همین روند تکاملی مجموعه فوق الذکر در دستور کار شماست یا در کنار آن به تأسیس مراکز علمی ـ پژوهشی دیگری نیز می‌اندیشید؟ لطفاً به اختصار، کارهای عمده در دست پژوهش خود را نیز برشمارید.

? هر کس با فعالیت­های «پژوهشکد? علوم و معارف حدیث» و «دانشکده علوم حدیث» آشنا باشد، می­داند که با توجه به نوپایی و امکاناتی که در اختیار دارالحدیث بوده و هست، برکات خداوند متعال در جهت نیل به اهداف بلند این مؤسسه، بسیار فراتر از تلاش­های ما بوده است؛ لیکن تا رسیدن به نقط? مطلوب فاصل? زیادی در پیش داریم و بدین منظور، تبدیل کردن «دانشکده علوم حدیث» به «دانشگاه جامع اسلامی» و «پژوهشکد? علوم و معارف حدیث» به «پژوهشگاه»، در دستور کار ماست.

 در مورد پژوهش­های عمده­ای که در دست داریم، می­توان به: «دانش­نام? بزرگ قرآن و حدیث»، «دانش­نامه امام مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)»، ادام? «دانش­نام? عقاید اسلامی»، ‌«موسوع? تفسیر اهل بیت(علیهم السلام)» و «موسوع? فقهی» اشاره کرد.

? با توجه به توفیق حضرتعالی در حشر و نشر چند ده ساله در ساحت مقدس حدیث، مستدعی است جهت استفاده محققان جوان، ‌تجربیات مغتنمی که قطعاً در این سال‌های پربرکت اندوخته­اید، به همراه چند خاطره حدیثی، هدیه دوستان کنید.

? در پاسخ به این پرسش، خیلی خلاصه می­توانم به دو عنصر «نورانیّت» و «برکت» فعالیت­های حدیثی، به عنوان حاصل تقریباً یک عمر تجربه کار در زمین? معارف اهل بیت(علیهم السلام) اشاره کنم. در واقع، همان‌گونه که در احادیث اسلامی آمده، اهل بیت(علیهم السلام) قرآن ناطق­اند و کسی که در جهت نشر معارف آنها تلاش می­کند، آن دو جمله­ای که در زیارت نورانی «جامع? کبیره» آمده را عملاً تجربه می­کند؛ یکی: «کلامکم نور» و دیگری: «مساکن برکة الله». فعالیت­های حدیثی به زندگی معنوی و علمی روحانیون، نورانیّت و برکت خاصی می­بخشد، آنگونه که هر کس با معارف اهل بیت(علیهم السلام) سر و کار داشته باشد، می­تواند آن را تجربه کند.

اگر کسی بیست سال پیش، به بنده می­گفت: ‌حرکتی را که اکنون در زیر زمین خانه­ات در قم با مبلغ 250 هزار تومانی که امام خمینی(ره) داده، آغاز کرده‌ای، حتی تا 50 سال دیگر تازه به نقطه­ای که امروز به آن رسیده‌ای خواهی رسید، نمی­توانستم باور کنم! در واقع این پیش­گویی و پیش بینی، رؤیایی شیرین بیش نبود، اما به فضل خداوند و عنایت حضرت بقیة الله الأعظم (ارواحنا فداه)، حرکت یاد شده، برکت یافت و به «مؤسسه علمی ـ فرهنگی دارالحدیث» انجامید و امیدوارم با عنایت ام الائمه صدیقه کبرای (سلام الله علیها) همچنان روند تکاملی خود را طی کند. به تعبیر دیگر، روند رشد و بالندگی دارالحدیث، مهم­ترین و شیرین­ترین و آموزنده­ترین خاطرات و تجربیات این جانب برای پژوهشگران ِ جوانِ حوزه­های علمیه است.

?ارزیابی شما از کارنامه متولیان امر در زمینه تدوین متون معارف اسلامی دانشگاه­ها و سامان دهی اساتید معارف، متناسب با نیازهای قشر جوان دانشجو چیست؟ آیا وضعیت موجود همان وضعیت مطلوب است؟

? به نظر این جانب، کار زیادی که برای دانشجویان جاذبه داشته باشد در زمین? معارف اسلامی انجام نشده، و شورای انقلاب فرهنگی باید با مشورت کارشناسان خبره برنامه­ریزی دقیق و همه جانبه­ای را در این عرصه داشته باشد.

?تعریف و انتظار شما از شخصیت علمی و معنوی یک استاد معارف دانشگاه چه می‌باشد؟ چه توصیه­ای به اساتید معارف اسلامی دانشگاه­های کشور دارید؟

? استاد معارف دانشگاه باید دارای چهار ویژگی باشد:

1. شناخت نیازهای معرفتی نسل جوان و به خصوص دانشگاهی در حوز? دین.

2. آگاهی عمیق از معارف دینی بر پایه قرآن و حدیث، به گونه­ای که بتواند پاسخگوی انواع شبهات آنها باشد.

3. تخلّق به اخلاق اسلامی، به گونه­ای که رفتار او بیش از گفتارش، دانشجویان را جذب دین و معنویت کند.

4. دارای هنر تبیین و تبلیغ معارف دینی باشد؛ به گونه­ای که در کتاب «تبلیغ بر پایه قرآن و حدیث» آورده­ام.

? در پایان، ضمن تشکر و سپاس از حضرتعالی و مجموعه فرهیخته همکاران شما در مؤسسه علمی ـ فرهنگی دارالحدیث و دانشکده حدیث، که در به سامان رسیدن این گفتگو ما را یاری رساندند، توفیقات روزافزون شما را از خداوند متعال مسئلت داریم.

? بنده هم از زحمات شما، تشکر می‌کنم.